Artykuł został opublikowany w periodyku „Sudety” nr 9/102, wrzesień 2009, s. 22-23.
Śmiałowice to mała wieś w powiecie świdnickim, w której, oprócz kościoła p.w. św. Wawrzyńca o średniowiecznym rodowodzie, znajduje się kilka innych zabytków, na które warto zwrócić uwagę. Należy do nich zaliczyć kamienny krzyż wmurowany na prawo od wejścia na teren przykościelny, obok gotyckiego sakramentarium, oraz niszę domniemanej kapliczki “pokutnej”, jak również “pręgierz” stojący na lewo od tejże bramy. Dotychczas ten ostatni obiekt uważany był za dawne urządzenie penitencjarne i tak opisywano go wielokrotnie w powojennej literaturze przedmiotu, jak również zaznacza się na mapach turystycznych tego regionu. Analiza archiwaliów, literatury, jak również starych fotografii doprowadziła do całkowicie odmiennej interpretacji funkcji tego zabytku. Na przedwojennej fotografii autorstwa T.J. Manna, kiedy zabytek nie był jeszcze uszkodzony i prezentował się w całej okazałości widać, że górna część domniemanego pręgierza to nic innego jak kapliczka słupowa z niszą. Zapewne po 1945 r. nastąpiło odłamanie jej górnej części niemal do połowy trzonu, doprowadziło to do błędnego rozpoznania funkcji tego zabytku. Kapliczka, a właściwie dziś jej trzon, osadzony został w granitowym kole młyńskim, co nie jest odosobnionym przypadkiem. Dla przykładu podobnie umieszczono kapliczkę słupową przy polnej drodze z Lubomierza do wsi Radoniów.
Max Hellmich, przedwojenny badacz pomników dawnego prawa na Śląsku, w swoim dziele pt. Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtstische opublikowanym w 1923 r., wśród wymienionych zachowanych wówczas pręgierzy na Śląsku nie wspomniał o śmiałowickim zabytku. Ten sam autor w wydanym osiem lat później artykule o stołach sądowych, pręgierzach i szubienicach na Śląsku wśród wzmiankowanych kilkunastu miejscowości, w których zachowały się pręgierze lub ich fragmenty także nie wymienił podświdnickich Śmiałowic.
Piaskowcowy słup ze Śmiałowic wraz z kołem młyńskim mierzy niemal 200 cm. Widoczna jest na nim data 1764 r., odnosząca się zapewne do czasu wystawienia kapliczki. Tak też była wzmiankowana w dawniejszej literaturze przedmiotu. Chyba najdokładniej opisał ją L. Radler w swoim artykule o kapliczkach w powiecie świdnickim. Wspomniał, że znajduje się przy wejściu na cmentarz przykościelny. Została wstawiona w nowy okrągły kamień, nisza kapliczki jest bez obrazka i kapliczka nosi datę 1764 i inicjały I M. Zakończona jest kulą, na której znajduje się żelazny krzyż. Zbliżone informacje podał ponownie Radler w 1958 r. na łamach “Tägliche Rundschau”, doprecyzowując jedynie, iż wyryta na kapliczce data i inicjały są jeszcze dobrze czytelne. O obiekcie wspomniał również T.J. Mann opisując pomniki dawnego prawa w powiecie świdnickim. Stwierdził, że oprócz kamiennego krzyża na lewo od wejścia na teren przykościelny znajduje się jeszcze jedna kapliczka.
Warto nadmienić również, iż zachował się nowożytny odpis dokumentu z 1395 r. dotyczący pobliskiej miejscowości Strzelce Świdnickie, który wspomina, że: tamtejszy stary sołtys Nicolaus przy pomocy kuszy pozbawił życia niejakiego Niclosa Sandera, za co zmuszony został m.in. do wystawienia krzyża z rytem narzędzia, które posłużyło do zabójstwa. Bardzo interesującym elementem tej ugody kompozycyjnej jest wskazanie, że na krzyżu ma zostać uwiecznione przedstawienie broni [kuszy]. Niezmiernie rzadko w dokumentach poświadczających zawarcie ugody między poszkodowaną rodziną, a sprawcą znajdziemy nakaz uwiecznienia jakichkolwiek przedmiotów. Czy należy wiązać odpis tego dokumentu z zachowanym do dziś śmiałowickim krzyżem, jak chcą niektórzy autorzy? Na to pytanie trudno dziś jednoznacznie odpowiedzieć. Weryfikację należy pozostawić dalszym badaniom, aby w przyszłości nie doszło do podobnej nadinterpretacji, jak w przypadku domniemanego śmiałowickiego “pręgierza”.
Tekst i zdjęcia: Daniel Wojtucki
ILUSTRACJE
1. Śmiałowice, kapliczka słupowa przed uszkodzeniem, fot. archiwalna T.J. Manna. Ze zbiorów H. Quietzscha.
2. Śmiałowice, fragment kapliczki słupowej, obecnie uważanej za dawny pręgierz, fot. D. Wojtucki.
3. Śmiałowice – inicjały i data wyryta na fragmencie słupa dawnej kapliczki, fot. D. Wojtucki.
4. Śmiałowice, kamienny krzyż z rytem kuszy, fot. D. Wojtucki.
5. Śmiałowice, fragment kapliczki i kamienny krzyż, fot. D. Wojtucki.